3 Maklike Watereksperimente

Wetenskap is pret! Leer is lekker!

As hierdie twee dinge vroeg-vroeg reeds by ‘n kind ingeskerp word, dan is die stryd reeds halfpad oorwin. Goed begonne, half gewonne. Dis ‘n belangrike doelwit in ons tuisskool-lewe (wel, eintlik bedoel ek nou die pret-deel, maar ook die goed begonne). Kinders is van nature leergierig, dit hang af of hierdie lus vir leer aangemoedig word of met verveling gesmoor word.

Seuns hou daarvan om met water te mors. Ja, ek weet tuisskoolouers wil ook nie heeldag skoonmaak en opruim na ‘n morsige leerondervinding nie. Dit hoef ook nie só morsig te wees nie en die kinders kan gerus van jongs af leer om te help opruim na die eksperimente.

Vir ons was eksperimente, veral dié met water daarby, ‘n goeie manier om te leer, maar ook terselfdertyd aan te leer dat wetenskap, en leer oor die algemeen, lekker is. Hier is drie watereksperimente vir voorskool, graad 1 of graad 2 wat byna geen voorbereiding verg nie:

Dryf of sink?

Al wat nodig is, is ‘n skottel (of bad) vol water, ‘n papier en potlood. Dis nou van ma se kant af. Dan mag die seuns 20 (dit pas goed in op ‘n folio papier) dinge kies waarmee hulle wil eksperimenteer. Ouboet skryf die name van al hierdie dinge onder mekaar neer op die papier, as die eerste kolom . (Dit tel sommer ook as spelling / Afrikaans / skrif vir die dag, want daar gaan waarskynlik woorde wees wat hy nie weet hoe om te spel nie.)

Dan moet Ouboet en Kleinboet raai watter van hierdie dinge sal dryf en watter sink, in water. Een kolom vir Ouboet se hipotese, een vir Kleinboet s’n – hy hoef net ‘n D of S te maak langs elke voorwerp. Nou vir die pret.

Hulle maak beurte om die goed in die skottel water te gooi, te kyk of dit dryf of sink, dan moet Ouboet weer die waarneming noteer.

Daarna kan hulle kyk hoeveel van hulle hipotese reg was, en dalk is daar ‘n besprekingspunt of twee as dinge anders was as wat hulle dink.

Wat gebeur as dit vries?

Benodigdhede: ‘n Deursigbare houer wat in die vrieskas mag gaan, ‘n rekkie wat om die houer sal pas, water en voedselkleursel.

Nou ja, die voedselkleursel is nie noodsaaklik nie, maar gekleurde water is meer pret – ook meer sigbaar.

Vul die houer gedeeltelik met water, voeg voedselkleursel by (“Cool!”). Pas dan die rekkie om die houer. Die seuns kan seker maak dat die rekkie mooi presies op die watervlak lê as merker.

Plaas dan die houer in die vrieskas (of vrieskompartement van die yskas) totdat die water gevries is. Wees daarop voorbereid dat die vrieskas of yskas ‘n honderd keer oopgemaak gaan word om te kyk of dit al gevries is!

Wanneer die water solied gevries is, haal dit uit, maar wees versigtig om nie die rekkie te skuif nie. Die seuns vergelyk nou die watervlak toe die water nog vloeistof was, soos gemerk deur die rekkie, met die volume noudat dit gevries is. Water sit uit wanneer dit vries!

Lug is ligter as water

Met weereens ‘n bak vol water, ‘n strooitjie en ‘n leë koeldrankblikkie, of ander houer met klein opening, is almal gereed vir nog ‘n watereksperiment!

Begin deur na die dryf of sink-eksperiment te verwys: Sal ‘n leë koeldrankblikkie dryf of sink? Wat daarvan as die blikkie vol water is? En as dit vol lug is?

Maak die koeldrankblikkie vol water en sit dit in die bak water, waar dit sink. Laat die seuns beurte maak op die strooitjie by die blikkie se opening in te steek en te blaas. twee dinge kan nie terselfdertyd dieselfde ruimte inneem nie. Ons kar kan nie wees waar ‘n ander kar reeds is nie, dan is daar ‘n ongeluk. Net so met die lugwat hulle uitblaas en die water in die blikkie – albei kan nie in die blikkie wees nie. Omdat die lug ingeblaas word, druk dit die water uit. Soos wat daar meer lug in die blikkie is, begin die blikkie hoër in die water lê totdat dit eindelik dryf. Die lug in die blikkie maak dit nou ligter as die water, daarom dryf dit.

Dan, om sommer ‘n ekologiese les daarby in te werk, herinner ek die seuns daaraan om nie die water sommer net in die drein af te gooi nie – dis immers nog skoon bruikbare water. Benat die potplante daarmee, vul die troeteldiere se waterbakke of selfs die toilet se watertenk!

Xileem-eksperiment

Nog ‘n prettige eksperiment om te doen is dié van xileem. Xileem is die weefsel binne-in die stingel van die plant wat water en opgeloste voedingstowwe vanaf die plantwortels na die res van die plant vervoer.

Dis doodeenvoudig: gooi voedselkleursel by water, vind ‘n wit (of baie ligte) blom, en hou die blom in die water aan. Na ‘n paar dae begin die blom verkleur na gelang van die kleur water waarin dit is.

Dis die ideale eksperiment om te doen as jy níé ‘n groot gemors in die kombuis wil hê die dag nie, maar nie jou seuns se opgewondenheid kan teleurstel nie as hulle die rooster bekyk en uitroep: “Jippie! Volgende is wetenskap. Watse eksperiment doen ons vandag, Mamma?”

Omdat ons al voorheen eksperimente gedoen het oor verdamping en die seuns dus bewus is daarvan, het ons die meeste van die fles se bek toegeplak met maskeerband. Dit bewys dan ook dat die plant die water opgebruik, dit verdamp nie sommer maar net nie. Boonop help dit om die blom bo water te hou.

Hopelik help hierdie ‘n haastige mamma om eendag kop bo water te hou!

Blaas ‘n blik, oftewel, gekanaliseerde energie

Daar kan baie energie wees, maar geen aksie. Dit tel wel ook vir mense, maar eintlik gaan hierdie inskrywing oor die wind. Soms kan die wind waai en waai, maar mens sien geen duidelike reaksie, byvoorbeeld ‘n waaier in ‘n groot vertrek op ‘n snikhete dag. Neem mens egter daardie selfde energie en kanaliseer dit op ‘n meer doeltreffende manier, dan skielik is daar duidelike reaksie. Dieselfde waaier geplaas dat die wind teen die plafon of muur weerkaats, of gebruik in ‘n kleiner vertrek, kan tog ‘n verskil maak.

Ons het hierdie bewys met ‘n wetenskap-eksperiment:

Jy kan nie sommer ‘n vol blik met jou asem omblaas nie

Neem ‘n toe blik blikkieskos en plaas dit op die tafel. Laat al die kinders ‘n beurt kry om so hard as moontlik te blaas en probeer om die blik om te blaas. Hulle kan selfs tesame blaas. Die blik bly staan… wel, ons kon dit nie omgeblaas kry nie.

Kanaliseer die energie

Neem nou ‘n strooitjie, ballon en rekkie. Blaas die ballon ‘n keer of twee op om die oorspronklike styfheid te verminder. Steek die strooitjie by die bek van die ballon in. Wikkel die rekkie ‘n paar maal daarom om dit stewig bymekaar te hou – nie te veel nie, anders druk dit dalk die strooitjie se opening toe!

Die strooitjie en ballon is nou die gereedskap waarmee verder gewerk gaan word.

Plaas die blik bo-op die ballon en laat die kinders weer probeer om dit om te blaas deur net gewoonweg daarteen te blaas. Dit bewys dat dit nie die feit is dat die blik op ‘n ballon staan wat die blik laat omval nie. Met die blote asem (ongekanaliseer) bly die blik steeds staan.

Resultate

Tuisskool Eksperiment – blaas ‘n blik om

Met die blik bo-op die ballon, blaas nou by die strooitjie in. Die blik val sommer maklik om! Waarom? Die energie word nou meer doeltreffend aangewend deur dit met die strooitjie tot in die ballon te kanaliseer. Die energie kan dus vermors word deur groot hoeveelhede te gebruik, maar ondoeltreffend. Of baie minder, maar doeltreffend. Dieselfde geld vir alle energie, of dit nou elektrisiteit, wind, water, of tuisskool is!

Wees daarop voorbereid dat die blik soveel keer omgeblaas gaan word dat dit induik met die vallery, en jy dit as deel van aandete moet inspan! Ook dat allerhande ander dinge ook ‘n beurt gaan kry om omgeblaas te (probeer) word.

Ons het hierdie eksperiment gedoen toe die seuns maar 6 en 3 jaar oud was. Hulle het dit vreeslik geniet en daarby ook aangeleer dat wetenskap pret is!

Wetenskap: die jaar van die periodieke tabel

In ons tuisskool handel vanjaar se wetenskap, die hele jaar lank, oor die periodieke tabel. Ek weet in skool word natuurwetenskap versprei tussen chemie, fisika, elektrisiteit en dalk nog ander, maar vir ons is hierdie die jaar van die periodieke tabel. Miskien is volgende jaar die jaar van elektrisiteit… sal maar sien.

So hier is die plan vir die jaar van die periodieke tabel. Soos gewoonlik het ek die hele ding weer oorbeplan en oorbedink, maar ek hou van voorbereiding. Nie omdat dit lekker is nie, nie omdat dit ‘n vereiste van tuisskool is nie, maar doodeenvoudig net omdat dit my laat beter voel – meer in beheer, soortvan. Dis goed om aanpasbaar (“flexable”) te wees, maar myns insiens moet mens eers iets konkreets hê om ván af te kan wyk of jou aan te pas.

Overgesetsynde en desnieteenstaande, terug by die plan. Ons skooljaar is tentatief ingedeel in vier kwartale, van onderskeidelik twaalf, tien, tien en agt weke lank. Dus het ek die periodieke tabel ook opgedeel in vier afdelings, een vir elke kwartaal. Die eerste kwartaal… wag, dalk moet ek eers ‘n stappie terugtree.

Een van die dinge wat my grief van baie skole is die feit dat alles in sulke brokkies, blokkies en happies geleer word, so kinders kry nooit die geleentheid om ‘n geheelbeeld te sien nie, dus maak dit wat hulle leer nie juis sin nie. Soms kry hulle wel ‘n glimpsie van die héle laslappiekombers, maar dit eers na soveel maande of jare van stukkies, dat hulle nie meer belangstel nie. Natuurlik hang dit baie van die onderwyser af, maar met ons land se kurrikulum so uitgespel, het onderwysers ook nie juis meer tyd om af te wyk van die leerplan nie, want dan gaan hulle nie deur al die leervereistes kom nie. Dus bly alles in brokstukkies wat so rond en bont aangebied word.

Persoonlik reken ek dat dit makliker is om iets te verstaan as jy weet hoekom en waarom dit nodig is, belangrik is, nuttig is of iets anders om ‘n doel daaraan te gee. Mens sien ook makliker die nut van iets in as jy eers verstaan hoe dit was daarsonder. Soos beurtkrag – kinders besef eers hoe afhanklik hulle is van elektrisiteit, noudat hulle aan eie bas ondervind hoe die lewe is daarsonder, al is dit ook net vir twee ure op ‘n slag.

Dit gesê, is dit darem maar baie vervelig om iets nuuts te leer deur eers ‘n geskiedenisles daarvan te moet aanhoor. Ek onthou ‘n skoolvriendin van my het Rekenaarwetenskap as ekstra (sewende) vak geneem, maar na in die helfte van die jaar opgehou daarmee, want hulle het nog niks van rekenaars geleer nie, net geskiedenis. Dis nou toeka se jare, toe Rekenaarwetenskap ‘n nuwe skoolvak was, ek is seker dit is nie meer die geval nie.

O ja, terug by die plan vir die jaar! Hier is die plan so in breë trekke:

• Die eerste kwartaal doen ons eksperimente, asof ons wetenskaplikes van die jaar toet is, om te ‘ontdek’ dat alles rondom ons nie dieselfde is nie. Party dinge los byvoorbeeld in water op, ander nie. Party dinge vries oornag in ons vrieskas, ander nie. So ‘ontdek’ ons dat materie uit verskillende boublokke moet bestaan, wat verskillende eienskappe daaraan verleen.
• Die tweede kwartaal het twee dele. Eerstens gaan ons probeer om ons eie tabel te skep wat die boublokke van die eerste kwartaal op praktiese wyse rangskik; daarna gaan ons ‘n paar van die vroeëre tabelle van die elemente bekyk om ander wetenskaplikes se ordenings te bekyk, en hopelik die tekortkomings agter te kom. (Lank leef wikipedia!) Dit net so die eerste paar weke. Die res van die kwartaal gaan ons spandeer op die toets vir spesifieke stowwe.
• Die derde kwartaal leer ons Mendeleev se periodieke tabel. Die hele een. Honderd-en-agtien elemente in tien weke. Volspoed op die sneltrein!
• Die vierde kwartaal gaan ons bekyk hoe die groepe in die tabel eienskappe deel, en dit dus moontlik is om die eienskappe van onontdekte elemente te voorspel.

Elke week, minstens een maal per week, luister ons na Asap Science se weergawe van die elemente op die wysie van Offenbach se can-can. Teen die einde van die jaar ken ons hulle dalk almal!

Dit behoort ‘n goeie fondament te vorm vir die regte, egte chemie la-a-ater, eendag in die toekoms.